हिंदुस्तानातील मराठे आणि त्यांनी स्थापन केलेले मराठा साम्राज्य याचा शोध भाग १३४

हिंदुस्तानातील मराठे आणि त्यांनी स्थापन केलेले मराठा साम्राज्य याचा शोध
भाग १३४
१४ जानेवारी १७६१, मोडल्या झुंजाची शिफारस ! - ७
संजय सोनावणे
मराठी सरदारांनी गोल फोडला असे शेजवलकर यांनी स्पष्टपणे म्हटले आहे. शेजवलकरांच्या विधानाचा आधारे सरदारांनी गोल फोडल्याचे वर्णन, विश्वास पाटलांनी आपल्या कादंबरीमध्ये बऱ्यापैकी रंगविले आहे. परंतु, या ठिकाणी हे समजून घेणे अत्यावश्यक आहे कि, मराठी सरदारांनी गोल फोडला होता का ? माझ्या मते, विंचूरकर प्रभूती सरदारांनी गोल फोडला नाही. पहिली गोष्ट अशी कि, या लोकांनी गोल फोडला असे कैफियतकार अजिबात लिहित नाही. भाऊचा बखरकार हा सरदारांचा पक्ष घेऊन लेखन करणारा आहे व भाऊचा विरोधक आहे तर कैफियतकार हा भाऊचा पक्षपाती आहे असे सर्वसामान्यतः मानले जाते. जर हे खरे असेल तर कैफियतकाराने पवार, विंचूरकर इ. सरदारांनी गोल फोडला असे स्पष्टपणे का लिहिले नसावे हा प्रश्न निर्माण होतोचं.
माझ्या मते गोलाच्या लढाईचे स्वरूप, व्यवस्थितरित्या स्पष्ट न झाल्याने हा सर्व गोंधळ निर्माण झाला असावा. त्यासाठी प्रथम गोलाची लढाई म्हणजे काय हे समजून घेणे अत्यावश्यक आहे. गोलाच्या लढाईचा प्रसार हा युरोपियन लोकांनी हिंदुस्थानात केला. त्यांच्या सैन्याची रचना जर लक्षात घेतली तर अशा तऱ्हेची लढाई हि बचावात्मक प्रसंगी, त्यांना अतिशय उपयुक्त अशीच होती. त्यांचे सैन्य मुख्यतः बंदुकधारी पायदळ पलटणींचे असे. त्यामानाने घोडदळाचे प्रमाण, तुलनेने अल्प असेच होते. या सैन्याची मुख्य शस्त्रे तोफा - बंदुका हि असून, यांच्या सहाय्याने शत्रूशी प्रत्यक्ष न भिडता दुरूनचं त्याचा संहार करणे त्यांना सोयीचे होते. अडचणीचा प्रसंग उद्भवल्यास या सैन्याचा पोकळ गोल बांधून व सभोवती तोफा पेरून, लढाई देत वाट चालत जायचे त्यांना यामुळे शक्य होत असे. यांच्याकडे बंदुका व तोफा असल्याने, या सैन्याच्या पोकळ गोलावर शत्रू चालून जरी आला तरी त्याच्याशी प्रत्यक्ष हातघाईचे झुंज न देता दुरूनचं तोफा - बंदुकांच्या सहाय्याने त्याची राळ उडविणे किंवा त्याची नासाडी करणे त्यांना सोयीचे जात असे. युरोपियन लोक व्यापारी कंपन्या स्थापन करून हिंदुस्थानात आले. पुढे प्रसंगानुसार त्यांना आपल्या सैन्याची उभारणी करावी लागली. स्वदेशातून इकडे सैनिक आणण्यापेक्षा इथल्याच लोकांना, आपल्या पद्धतीचे लष्करी शिक्षण देऊन, कमी खर्चात इकडेचं फौज उभारणे आपल्या फायद्याचे आहे हे त्यांच्या लक्षात आल्याने त्यांनी इथल्या लोकांना हाताशी धरून आपले सैन्यदल उभारले. या सैन्यदलांवरील वरिष्ठ अधिकारी हे युरोपियन असले तरी हाताखालील अंमलदार मात्र एतद्देशीय असत. या अंमलदारांना युरोपियन लोक जे लष्करी शिक्षण देत ते युरोपियन पद्धतीचे म्हणजे कवायती सैन्याच्या लढाईचेचं असे. याचा परिणाम म्हणजे, हे अंमलदार युरोपियन लढाईची पद्धती शिकले पण त्याचा इथल्या परिस्थितीत कितपत उपयोग आहे किंवा त्याचा वापर परिस्थितीनुसार कसा करायचा हे त्यांना समजू शकले नाही. गोलाची रचना प्रत्यक्षात आणण्यासाठी मुख्य लष्करात तोफखाना व बंदुकधारी पायदळाची मोठ्या प्रमाणात असायला पाहिजे. जर ते नसेल तर तलवार - भाल्यांनी लढणारे लोक शत्रू सैन्याला, आपल्या गोलानजीक येण्यापासून कसे रोखणार ? तोफा जरी सोबत असल्या तरी नुसत्या तोफांचा या कमी फारसा उपयोग होत नाही. तोफांचा मारा चुकवता येऊ शकतो. तसेच अल्पावधीत तोफांच्या जागा बदलणे देखील अवघड पडते. याचा अर्थ असा होतो कि,गोलाची रचना हि एतद्देशीय फौजांसाठी उपयुक्त अशी नव्हतीच ! याच गोलाची रचना करून निजामाने, उदगीर मोहिमेत मार खाल्ला होता. त्याच्या लष्कराच्या गोलावर हल्ला करताना, जिकडे गारदी पलटणी नव्हत्या तिकडेच मराठ्यांनी जोरदार हल्ले चढवले होते हे लक्षात घेणे गरजेचे आहे. गारदी सरदारांना गोलाच्या रचनेची उपयुक्तता माहिती होती पण ज्या ठिकाणी बंदुकधारी पलटणी अल्प असून घोडदळ अधिक प्रमाणात आहे, त्या ठिकाणी हि गोलाची रचना कशी वापरायची हे त्यांना बहुतेक माहिती नसावे किंवा याचा त्यांनी विचार देखील केलेला नव्हता.
क्रमश:...